आमा शब्द छोटो भए पनि यसको भित्रको भावनात्मक गहिराइ, ममता, र त्याग संसारका सबै शब्दभन्दा विशाल र पवित्र छ। यो केवल भाषिक अभिव्यक्ति मात्र होइन, यो सम्पूर्ण मानव अस्तित्वको आधार हो। आमा जीवनको पहिलो आश्रय, पहिलो गुरु, र पहिलो प्रेमको प्रतीक हुन्। जन्मअघि नौ महिना गर्भमा बोकेर, आफ्नो सुख–दुःखको ख्याल नगरी, सन्तानको सुस्वास्थ्यको लागि हरेक क्षण चिन्ता गर्ने, सुत्दा पनि उसको स्वप्नाको रक्षा गर्ने व्यक्ति आमा हुन्। यो केवल शारीरिक सम्बन्ध होइन, यो एक गहिरो मानसिक र आध्यात्मिक बन्धन हो, जुन जन्मपूर्व नै आरम्भ हुन्छ र मृत्यु–पश्चात पनि स्मृतिको रूपले जीवित रहन्छ। आमाको काख हाम्रो पहिलो विद्यालय हो, जहाँ हामी बोल्न, हिँड्न, हाँस्न, र जीवनका आधारभूत मूल्यहरू सिक्छौं। संसारको कुनै पनि सभ्यता आमा बिना अस्तित्वमा आउन सक्दैन भन्ने कुरा केवल भावुक भनाइ मात्र होइन, यो तथ्य हो—किनकि संस्कार, मूल्य, र मानवताको बीज बाल्यकालमा आमाको हातबाट नै रोपिन्छ।
आमाको माया संसारकै सबैभन्दा निस्वार्थ र शुद्ध प्रेम हो—यो प्रेममा कुनै शर्त छैन, कुनै प्रतिफलको अपेक्षा छैन। यो प्रेम व्यावसायिक सम्झौताबाट मुक्त छ, यो केवल दिन मात्र जान्दछ, लिन जान्दैन। सन्तानको सानो मुस्कानका लागि आमा आफ्नो जीवनका हजारौं रहरहरू सहजै त्यागिदिन्छिन्। तातो खाना खुवाउन आफ्नै भोक मेट्छिन्, ऊ ओत लागोस् भनेर आफ्नो लुगा ओढाइदिन्छिन्, र उसलाई आराम मिलोस् भनेर आफैं चिसो भुइँमा सुत्छिन्। तर त्यागको परिभाषा यहाँ समाप्त हुँदैन—आमा आफ्नो सौन्दर्य, स्वास्थ्य, समय, र व्यक्तिगत सपना सबै सन्तानको भविष्यमा लगानी गर्छिन्। गर्भावस्थाको पीडा, प्रसवको वेदना, र जन्मपश्चातको निद्राविहीन रात—यी सबै आमाको संघर्षको एउटा सानो सूची मात्र हुन्। अझ गहिरो विश्लेषण गर्दा देखिन्छ कि यो त्याग केवल मातृत्वको जैविक प्रवृत्ति मात्र नभएर, सांस्कृतिक र नैतिक मूल्यको प्रतिफल हो, जुन पुस्तौँ–पुस्तादेखि निरन्तर हस्तान्तरण हुँदै आएको छ।
जीवनमा आमाको भूमिका केवल पालन–पोषणमा सीमित छैन, उनी सन्तानको चरित्र निर्माण गर्ने मूल आधार हुन्। बाल्यकालमा आमा दिएको संस्कार र शिक्षा नै जीवनको दिशानिर्देशक हुन्छ। कठिनाइको समयमा हिम्मत दिने, असफलतामा धैर्य राख्न सिकाउने, र सफलतामा विनम्र रहन प्रेरित गर्ने शक्ति आमाकै काखबाट प्राप्त हुन्छ। यसलाई सामाजिक मनोविज्ञानले “प्राथमिक समाजीकरण” भन्छ—जहाँ व्यक्ति पहिलोपटक समाजका मूल्य, नियम, र व्यवहार सिक्छ। आमा यस प्रक्रियाकी प्रमुख कारक हुन्। शिक्षित, सचेत, र संस्कारी आमा भनेको उज्ज्वल भविष्यको बीउ रोप्ने कृषक जस्तै हुन्, जसको मेहनतको फल पुस्तौँसम्म देखिन्छ। त्यसैले राष्ट्रको विकास सूचकांकमा मातृशिक्षा र मातृस्वास्थ्यलाई विशेष महत्व दिनु केवल राजनीतिक प्राथमिकता होइन, सामाजिक अपरिहार्यता हो।
आमाको योगदानलाई कुनै पुरस्कार वा सम्मानले पूरा मूल्याङ्कन गर्न सक्दैन। उहाँको त्याग, माया, र प्रेरणा केवल व्यक्तिगत जीवनको मात्र होइन, सामूहिक सभ्यताको आधार हो। यस सन्दर्भमा, आमालाई सम्मान गर्नु भनेको केवल मातृदिवसमा फूल चढाउनु होइन—यो दैनिक व्यवहारमा, बोलचालमा, र प्राथमिकतामा देखिनुपर्छ। समाजशास्त्रीहरूले भनेझैं, आमाप्रति सम्मानको संस्कृति भएको समाजमा अपराध, हिंसा, र विभाजनको दर न्यून हुन्छ, किनकि आमाबाट सिकिएको करुणा र सहानुभूति नागरिक व्यवहारमा प्रतिबिम्बित हुन्छ।
नेपालको सांस्कृतिक दृष्टिकोणबाट हेर्दा, आमा भगवानसरह मानिन्छिन्। ‘मातृदेवो भवः’ भन्ने संस्कृत वचनले यो दृष्टिकोणलाई स्पष्ट गर्दछ। वास्तवमै, आमा भगवानको त्यो रूप हुन् जसलाई हामी देख्न, छुन, र अनुभव गर्न सक्छौं। जहाँ भगवानलाई भेट्न मन्दिर र पूजा चाहिन्छ, त्यहाँ आमालाई भेट्न केवल उनको काखमा टाउको टेक्नु पर्याप्त हुन्छ। त्यो काखमा संसारको सबै शान्ति र सान्त्वना समेटिएको हुन्छ। यद्यपि आधुनिक शहरी जीवनशैलीमा, अभिभावक–सन्तानबीचको समय र भावनात्मक नजिकत्व घट्दो क्रममा छ, जसले भविष्यमा मातृत्वको अनुभव र महत्वलाई नै कमजोर पार्न सक्ने सम्भावना छ।
आमा बिनाको संसार शून्यजस्तै हुन्छ। आमा नभएको घर केवल इँटा र सिमेन्टको संरचना मात्र हुन्छ, त्यो घर होइन। आमा बिनाको बाल्यकाल असहाय हुन्छ, र आमा बिनाको जीवन दिशाहीन हुन्छ। यो सत्य विशेष गरी ती व्यक्तिहरूमा झनै गहिरो हुन्छ, जसले बाल्यकालमै आमा गुमाएका छन्। पैसाले, शक्तिले, वा पदले आमा गुमाएको खालीपन कहिल्यै भरिदैन। यो खालीपन जीवनभर एक प्रकारको मौन पीडा जस्तै रहिरहन्छ।
सन्तानको खुशीका लागि आमा असंख्य पीडाहरू सहन्छिन्—जन्म दिने बेला झेलेको शारीरिक पीडा मात्र होइन, पालनपोषणमा भोग्ने मानसिक तनाव र सामाजिक संघर्ष पनि। धेरै आमा आफ्नो व्यक्तिगत पीडा लुकाउँछिन्, ताकि सन्तानको मनमा बोझ नपरोस्। उनको अनुहारमा थकान देखिए पनि मुस्कान कहिल्यै हराउँदैन, किनकि उनको प्राथमिकता आफ्नै आराम होइन, सन्तानको उज्ज्वल भविष्य हो। समयको गतिसँगै जीवनमा धेरै कुरा बदलिन्छ—मित्रहरू, काम, रहनसहन, सपनाहरू—तर आमाको माया सधैं स्थिर रहन्छ।
निष्कर्षमा भन्नुपर्दा आमा जीवनको अमूल्य उपहार हुन्, जसको मूल्य शब्दमा मापन गर्न सकिँदैन। उहाँ बिना हाम्रो अस्तित्व असम्भव छ, र उहाँ बिना संसार अधुरो छ। आमाको ऋण हामीले कहिल्यै तिर्न सक्दैनौं, तर सम्मान, आदर, र प्रेममार्फत उहाँको त्यागलाई अर्थपूर्ण बनाउन सक्छौं। आमालाई केवल सम्झनु होइन, दैनिक जीवनमा उहाँको योगदानको कदर गर्नु हाम्रो कर्तव्य हो। किनकि संसारका सबै उज्यालो कुरा आमाको मायाबाट नै शुरू हुन्छन्, र सबै अँध्यारोलाई आमाको प्रेमले नै उज्यालो बनाउँछ।
लेखक झुपा धामी कैलाली बहुमुखी क्याम्पसकी बिद्यार्थी
तपाइको प्रतिक्रिया दिनुहोस्