शिक्षा समाजको मेरुदण्ड हो र विद्यार्थी यस प्रणालीको केन्द्रमा रहेका नाडी हुन्। कुनै पनि देश वा समाजको समृद्धि र विकास शिक्षामा निर्भर हुन्छ भने शिक्षाको प्राणशक्ति नै विद्यार्थीको प्रेरणा हो। प्रेरणा बिना शिक्षण-शिक्षणको सम्पूर्ण प्रयास निर्जीव हुन्छ। तर पछिल्ला वर्षहरूमा नेपालको शैक्षिक प्रणालीले विद्यार्थीहरूको प्रेरणा कायम राख्न कठिनाइ भोगिरहेको स्पष्ट छ। विद्यालयदेखि विश्वविद्यालयसम्म विद्यार्थीहरू प्रेरित नभएको कारणले उनीहरूमा अध्ययनप्रतिको रुचि घट्दै गएको छ, फलस्वरूप ड्रपआउट दर बढ्दै गएको छ। यसको परिणामस्वरूप शिक्षित जनशक्तिको उत्पादनमा कमी, बेरोजगारीको वृद्धि, र सामाजिक असमानता जस्ता गम्भीर चुनौतीहरू देखिन थालेका छन्। वर्तमान परिस्थितिलाई आलोचनात्मक दृष्टिकोणले नियाल्दा विद्यार्थीहरूलाई प्रेरित पार्न अब परम्परागत शिक्षा प्रणाली मात्र पर्याप्त छैन, त्यसलाई नवीनतम विचार, मनोविज्ञान, र व्यवहारिक उपायहरूद्वारा रूपान्तरण गर्नु आवश्यक छ। यस सन्दर्भमा यस लेखमा उल्लिखित सातवटा मुख्य उपायहरूले हाम्रो सोच र कार्यनीतिलाई मार्गदर्शन गर्न सक्छन्। यी उपायहरूलाई सैद्धान्तिक मात्र होइन, व्यावहारिक स्तरमा पनि कार्यान्वयन गर्न सकिने भएकाले यी बुँदाहरूको गहिरो विश्लेषण शिक्षालाई विद्यार्थीमैत्री बनाउन महत्वपूर्ण छ।शिक्षण-सिकाई प्रक्रियाको पहिलो चरणमै सुरक्षित र भरोसायुक्त वातावरण निर्माण गर्नु अपरिहार्य छ। विद्यार्थीहरूलाई त्रुटि गर्न स्वतन्त्र वातावरण नदिई आत्मविश्वास र रचनात्मक सोच विकास गर्न सकिँदैन। तर हाम्रो शिक्षण प्रणाली अझै पनि त्रुटि नगर्ने संस्कृतिमा आधारित छ, जसले विद्यार्थीहरूलाई डर र असुरक्षाभावमा पार्छ। यदि शिक्षकहरूले आफ्नो कक्षामा विश्वासको वातावरण सिर्जना गर्न सके भने विद्यार्थीहरू प्रश्न गर्न, नयाँ विचार ल्याउन, र असफलतालाई पनि सिकाइको एउटा चरणका रूपमा लिन सक्षम हुन्छन्। शिक्षक र विद्यार्थीबीचको सकारात्मक सम्बन्धले मात्र विद्यार्थीहरूको आन्तरिक प्रेरणालाई जागृत पार्न सक्छ। यसका लागि शिक्षकहरूले आफ्नो व्यवहार, भाषा, र दृष्टिकोणमा संवेदनशील र सहानुभूतिपूर्ण हुनुपर्छ। सहानुभूतिपूर्ण शिक्षक र सुरक्षित वातावरणमा अध्ययन गर्ने विद्यार्थीहरूमा सिकाइको प्रभाव र सफलता दर उच्च हुन्छ।विद्यार्थीलाई प्रेरित पार्ने अर्को महत्वपूर्ण उपाय भनेको उनीहरूलाई स्वायत्तता दिने हो। हाम्रो शिक्षण प्रणाली अझै पनि शिक्षककेन्द्रित र पाठ्यक्रमकेन्द्रित छ, जसले विद्यार्थीलाई केवल निर्देशन पालन गर्ने अनुयायीको भूमिकामा सीमित बनाएको छ। यसरी विद्यार्थीहरूमा आत्मनिर्भर सोच र सृजनशीलता घट्दो क्रममा छ। तर आधुनिक शैक्षिक दर्शनले विद्यार्थीलाई आफ्नो सिकाइमा निर्णय लिने अवसर दिनुपर्नेमा जोड दिएको छ। विद्यार्थीहरूलाई विकल्प प्रदान गरेर, पाठ्यवस्तु छनोटमा उनीहरूको रुचि र क्षमता अनुसार लचिलोपन देखाएर, र उनीहरूलाई योजना बनाउने प्रक्रियामा सहभागी गराएर मात्र वास्तविक प्रेरणा जगाउन सकिन्छ। यसरी विद्यार्थीलाई स्वतन्त्रतापूर्वक सिक्न दिने अभ्यासले उनीहरूको आन्तरिक प्रेरणालाई बढाउनेछ र शिक्षालाई जीवन कौशलमा रूपान्तरण गर्नेछ।यसैसँगै, सिकाइलाई विद्यार्थीसँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित र जीवन उपयोगी बनाउनु पनि महत्त्वपूर्ण छ। नेपालमा शिक्षाको एक प्रमुख समस्या भनेकै पाठ्यपुस्तक र परीक्षाकै वरिपरिको घेरा हो। विद्यार्थीहरूले कक्षामा पढेको ज्ञान आफ्नो जीवनमा कसरी प्रयोग गर्ने भन्ने कुरा बुझ्न सक्दैनन्। यस्तो अवस्थामा उनीहरूमा पढाइप्रतिको चासो स्वाभाविक रूपमा घट्छ। तर यदि शिक्षकहरूले पाठ्यवस्तुहरूलाई वास्तविक जीवनका उदाहरणहरूसँग जोडेर सिकाउने अभ्यास गरे भने विद्यार्थीहरूमा अध्ययनप्रतिको दृष्टिकोण नै बदलिन सक्छ। उदाहरणका लागि, गणित मात्र सूत्रहरूको संग्रह नभई वित्तीय योजना बनाउन, बजार मूल्य बुझ्न वा व्यवसाय सञ्चालन गर्न उपयोगी हुन सक्ने कुरा विद्यार्थीलाई बुझाउन सकियो भने उनीहरूलाई गणित सिक्न अझै प्रेरणा मिल्नेछ। यसरी पाठ्यक्रमलाई जीवनका वास्तविक आवश्यकतासँग जोड्ने अभ्यास नै शिक्षाको प्रभावकारिता बढाउने महत्वपूर्ण माध्यम हो।प्रेरणाको अर्को स्तम्भ भनेकै विद्यार्थीहरूलाई स्पष्ट र प्राप्य लक्ष्यहरू निर्धारण गर्न सहयोग गर्नु हो। लक्ष्यविहीन अध्ययन समुद्रमा दिशाविहीन डुङ्गा जस्तै हो। विद्यार्थीहरूलाई SMART (Specific, Measurable, Achievable, Relevant, Time-bound) लक्ष्यहरू राख्न सिकाउन सकियो भने उनीहरू आफ्नो प्रगतिको मूल्यांकन आफैं गर्न सक्षम हुन्छन्। तर हाम्रो प्रणालीमा अझै पनि विद्यार्थीहरूलाई केवल उच्च अंक ल्याउन वा परीक्षामा पास हुन मात्र केन्द्रित गराइएको छ, जसले वास्तविक सीप र ज्ञानको मूल्य घटाएको छ। त्यसैले शिक्षकहरूले विद्यार्थीलाई नियमित रूपमा प्रगति मूल्याङ्कन गर्ने, आफूले राखेका लक्ष्य पूरा भए वा भएनन् भन्नेबारे आत्मचिन्तन गर्ने अभ्यास गराउनुपर्छ। यसरी विद्यार्थीहरूको स्वप्रेरणा र आत्मविश्वास दुवै बढ्छ।यसैगरी, विद्यार्थीहरूको मेहनत, रणनीति र प्रगतिको प्रशंसा गर्नु पनि प्रेरणाको महत्वपूर्ण पक्ष हो। हाम्रो शिक्षा प्रणालीमा अझै पनि असफलतालाई दण्ड र लाजको कारणका रूपमा हेर्ने प्रवृत्ति छ। यस्तो दृष्टिकोणले विद्यार्थीहरूमा डर र निराशा उत्पन्न गर्छ। तर शिक्षकहरूले प्रत्येक विद्यार्थीको प्रयासलाई कदर गर्ने, उनीहरूको दृढतापूर्वक गरेको कामको मूल्यांकन गर्ने र सुधारको लागि उत्साहित गर्ने वातावरण बनाउन सके भने उनीहरूलाई थप सिक्न र मेहनत गर्न प्रेरणा मिल्छ। प्रशंसाको अभ्यास केवल अंक वा सफलता प्राप्त गर्ने विद्यार्थीहरूमा सीमित हुनुहुँदैन; असफल भए पनि सही रणनीति अपनाउने वा कठिनाइका बाबजुद संघर्ष गर्ने विद्यार्थीलाई पनि सकारात्मक सन्देश दिनु आवश्यक छ। यसरी प्रशंसा र कदरको संस्कृतिले विद्यार्थीहरूको आत्मविश्वास र सामाजिक सीपलाई मजबुत पार्छ।सिकाइलाई रमाइलो, रोचक र विविध बनाउनु पनि विद्यार्थी प्रेरणाको अर्को अपरिहार्य पक्ष हो। लामो समयसम्म एकै प्रकारको व्याख्यान शैलीमा आधारित शिक्षणले विद्यार्थीहरूलाई बोर र निरुत्साहित बनाउँछ। शिक्षण प्रक्रियामा खेलकुद, सिर्जनात्मक गतिविधि, प्रोजेक्ट कार्य, समूह छलफल, र प्रायोगिक क्रियाकलापहरूलाई समावेश गर्दा विद्यार्थीहरू सक्रिय र उत्साहित बन्छन्। नेपालको कक्षाकोठा अझै पनि ठूला संख्याका विद्यार्थी, कम स्रोतसाधन र शिक्षकहरूको कार्यभारका कारण परम्परागत शैलीमै सीमित छन्। तर सानो प्रयासले पनि कक्षामा विविधता ल्याउन सकिन्छ। उदाहरणका लागि, विज्ञान विषयलाई प्रयोगशालामा आधारित बनाउने वा भाषाशिक्षणलाई नाटक र भूमिकाप्रदर्शनको माध्यमबाट प्रस्तुत गर्दा विद्यार्थीहरूको उत्साह स्वाभाविक रूपमा बढ्छ। यसरी सक्रिय सिकाइ वातावरण सिर्जना गर्दा विद्यार्थीहरूले ज्ञानलाई केवल सम्झने होइन, जीवनमा लागू गर्ने सीप पनि सिक्छन्।त्यस्तै, विद्यार्थीहरूबीच सहकार्य र आपसी प्रतिक्रिया आदानप्रदान गर्ने वातावरण बनाउन सक्नु पनि प्रेरणाको एउटा प्रभावकारी उपाय हो। हाम्रो शिक्षण पद्धतिले अझै पनि प्रतिस्पर्धालाई मात्र प्रोत्साहित गर्छ, तर सहकार्यलाई कम मूल्य दिन्छ। तर आधुनिक समाजमा काम गर्ने क्षमता, समूहमा सोच्ने र समस्यासमाधान गर्ने सीपहरू अत्यावश्यक छन्। यसका लागि कक्षामा सहकार्यात्मक शिक्षणको अभ्यास गर्नुपर्छ। विद्यार्थीहरूले एकअर्कासँग आफ्नो विचार राख्ने, साथीहरूको काम मूल्याङ्कन गर्ने र एकअर्काबाट सिक्ने अवसर पाए भने उनीहरूको सामाजिक सीप र आत्मविश्वास दुवै वृद्धि हुन्छ। यसले सिकाइलाई केवल व्यक्तिगत होइन, सामूहिक अनुभव बनाउँछ, जसले दीर्घकालीन प्रेरणा कायम राख्न मद्दत गर्दछ।विद्यार्थीहरूको प्रेरणा घट्नु केवल उनीहरूको व्यक्तिगत कमजोरी मात्र नभई हाम्रो सम्पूर्ण शिक्षण प्रणालीको संरचनात्मक चुनौती हो। परीक्षाकेन्द्रित शिक्षण, स्रोतसाधनको कमी, शिक्षकहरूको अत्यधिक कार्यभार, र शिक्षामा नवीनतम दृष्टिकोणको कमीका कारण विद्यार्थीहरू सिकाइप्रतिको रुचि गुमाउँदै गएका छन्। समाधानको रूपमा, हामीले शिक्षण पद्धतिलाई विद्यार्थीकेन्द्रित बनाउने, कक्षाकोठालाई सुरक्षित र अनुकूल बनाउने, र विद्यार्थीहरूको व्यक्तिगत रुचि र क्षमतालाई ध्यानमा राखेर पाठ्यक्रम विकास गर्ने आवश्यकता छ। यसका साथै, शिक्षकहरूको क्षमता विकासका लागि नियमित तालिम, प्राविधिक स्रोतसाधनको पहुँच, र शिक्षामा अनुसन्धानको प्रवर्द्धन पनि अपरिहार्य छ। यदि हामीले यी सबै पक्षलाई संयोजन गरेर लागू गर्न सक्यौं भने शिक्षालाई वास्तविक जीवनसँग जोडेर विद्यार्थीको आन्तरिक प्रेरणा जगाउन सकिन्छ।समग्रमा भन्नुपर्दा शिक्षा केवल ज्ञान हस्तान्तरणको माध्यम होइन, जीवन निर्माणको प्रक्रिया हो। विद्यार्थीहरूको प्रेरणा जगाउन सकिएन भने हाम्रो सम्पूर्ण शिक्षण प्रणालीले लक्ष्य प्राप्त गर्न सक्दैन। त्यसैले आजको आवश्यकता भनेको शिक्षा प्रणालीलाई पुनर्विचार गर्दै यसलाई प्रेरणादायी, सृजनात्मक र जीवनमुखी बनाउने हो। शिक्षक, अभिभावक, नीति-निर्माता र समाज सबैको सामूहिक प्रयासबाट मात्र विद्यार्थीहरूलाई प्रेरित, आत्मविश्वासी र जिम्मेवार नागरिकका रूपमा विकास गर्न सकिन्छ। प्रेरणादायी शिक्षा प्रणालीको निर्माणले मात्र नेपालको भविष्य उज्ज्वल र प्रतिस्पर्धात्मक बन्न सक्छ।लेखक : डम्मर सिंह साउद सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालय दार्चुला बहुमुखी क्याम्पसका उपप्राध्यापक