मानव जीवनको सबैभन्दा ऊर्जाशील, जोसिलो र सिर्जनात्मक चरण भनेको युवाअवस्था हो। यो समय केवल शारीरिक बल र क्षमता मात्रको चरम अवस्था होइन, मानसिक दृष्टिले पनि सोच्ने, कल्पना गर्ने र परिवर्तन ल्याउने क्षमता उच्च हुने काल हो। समाज र राष्ट्रको भविष्यको आधारशिला युवाहरूको विचार, सीप र क्रियाशीलतामा निर्भर रहन्छ। तर दुर्भाग्यवश, हाम्रा जस्तो विकासोन्मुख मुलुकहरूमा युवाको यो क्षमताको प्रभावकारी उपयोग गर्न नसक्दा सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक विकासमा अपेक्षित उचाइ प्राप्त गर्न कठिन भइरहेको छ।
वर्तमान नेपालको परिस्थितिमा युवाहरूको अवस्था दोहोरो चित्र देखाउँछ। एकातिर, शिक्षित, प्रगतिशील र सामाजिक चेतना भएका युवाहरू सामाजिक अभियान, नयाँ उद्यम, र प्राविधिक क्षेत्रमा अग्रसर छन्। अर्कोतर्फ, बेरोजगारी, अवसरको अभाव, र राजनीतिक अस्थिरताले धेरै युवाहरू निराश, विदेशमुखी र निष्क्रिय बनेका छन्। यो विरोधाभास राष्ट्र निर्माणको मार्गमा ठूलो चुनौती हो।
नेपालमा युवाशक्ति जनसंख्याको ठूलो हिस्सा हो। तथ्यांकअनुसार, नेपालको लगभग ४०% जनसंख्या १६–४० वर्षको उमेर समूहमा पर्छ। यो अनुपातले देखाउँछ कि यदि यस शक्तिको सदुपयोग भयो भने आर्थिक उत्पादन, सामाजिक सुधार, र राष्ट्रिय नवप्रवर्तनमा अद्वितीय प्रगति गर्न सकिन्छ। तर यथार्थमा, ठूलो संख्यामा युवाहरू बेरोजगार छन्, जसको कारण उनीहरूको क्षमता खेर जाँदैछ।
समाज र राष्ट्रका लागि युवाको योगदान मेरुदण्ड सरह हुन्छ। शारीरिक शक्ति मात्र होइन, युवामा नयाँ विचार, हिम्मत, र परिवर्तनको आकांक्षा भरिपूर्ण हुन्छ। उनीहरू परम्परागत सोच भत्काउने, नयाँ सम्भावना सिर्जना गर्ने, र जोखिम लिन तत्पर हुने समूह हुन्। ऐतिहासिक क्रान्ति, सामाजिक आन्दोलन, र वैज्ञानिक नवप्रवर्तनका अधिकांश पहल युवाको नेतृत्वमा भएका छन्।
नेपालको राजनीतिक इतिहासमा युवाको सक्रियताले धेरै निर्णायक मोड ल्याएको छ। राणाशासनको अन्त्य, २०४६ सालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलन, र २०६२/६३ को जनआन्दोलनमा युवाहरू अग्रपंक्तिमा थिए। तर यस्ता आन्दोलनपछि युवाहरूको योगदानलाई संस्थागत विकासमा रूपान्तरण गर्न असफल हुँदा, परिवर्तन स्थायी र स्थिर हुन सकेन। यसबाट सिक्नु पर्ने कुरा के हो भने, युवाको ऊर्जा केवल आन्दोलनमा सीमित नभई, राष्ट्रको दीर्घकालीन विकास योजनामा पनि जोडिनुपर्छ।
अहिलेको परिस्थितिमा, नेपालका धेरै युवाहरू रोजगारीको खोजीमा विदेश जान बाध्य छन्। वैदेशिक रोजगारीले तत्काल आर्थिक फाइदा ल्याए पनि, यसले देशभित्रको श्रमशक्ति, नवप्रवर्तन क्षमता, र सामाजिक संरचनामा रिक्तता पैदा गरेको छ। विदेशमा कमाएको रकम ‘रेमिट्यान्स’का रूपमा अर्थतन्त्रलाई केही समय टेवा दिन सक्छ, तर देशभित्र उत्पादन र सीप हस्तान्तरण नगरी दीर्घकालीन विकास सम्भव हुँदैन।
राष्ट्र निर्माणमा युवाको भूमिका शिक्षासँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित छ। शिक्षित युवा मात्र सामाजिक चेतना, नागरिक उत्तरदायित्व, र प्राविधिक सीपसहितको योगदान दिन सक्छन्। तर नेपालमा शिक्षा प्रणाली अझै पनि बेरोजगार उत्पादन गर्ने प्रकृतिको भएको आलोचना हुँदै आएको छ। पाठ्यक्रम सुधार, सीप आधारित शिक्षा, र अनुसन्धानमुखी कार्यक्रमले मात्र युवालाई राष्ट्र निर्माणको गतिमा अगाडि बढाउन सक्छ।
युवाको क्षमता उपयोग गर्न राज्यको नीतिगत प्रतिबद्धता अपरिहार्य छ। नेपालमा युवासम्बन्धी नीतिहरू बने पनि तिनीहरूको कार्यान्वयन कमजोर छ। युवा उद्यमशीलता विकास कार्यक्रम, सीप विकास तालिम, र रोजगार सिर्जना योजनाहरू प्राविधिक, आर्थिक, र प्रबन्धकीय कमजोरीका कारण सफल हुन सकेका छैनन्। यसले युवामा राज्यप्रति अविश्वास पैदा गरेको छ।
युवाहरू केवल आर्थिक क्षेत्रमा मात्र होइन, सामाजिक रूपान्तरणमा पनि अग्रणी हुन्छन्। लैङ्गिक समानता, पर्यावरण संरक्षण, मानवअधिकार, र सुशासनका लागि युवा अभियानहरूले नेपालमा नयाँ चेतना फैलाएका छन्। तर यी पहलहरूलाई सरकारी समर्थन, दीर्घकालीन योजना, र आवश्यक स्रोतहरूको अभावले कमजोर पार्ने गरेको छ।
समाज र राष्ट्रको सही गतिमा अगाडि बढ्न युवाहरूको सहभागिता मात्र होइन, उनीहरूको नेतृत्व विकास पनि आवश्यक छ। नेपालमा युवालाई नेतृत्वका अवसर कम दिइनु ठूलो कमजोरी हो। राजनीतिक दलहरूमा युवाहरूलाई केवल आन्दोलनका लागि प्रयोग गर्ने तर निर्णय तहमा नपुर्याउने प्रवृत्तिले उनीहरूको उत्साह घटाउँछ र क्षमताको दायरा सीमित पार्छ।
युवाशक्ति प्रयोगको एक महत्वपूर्ण क्षेत्र भनेको प्रविधि र नवप्रवर्तन हो। डिजिटल युगमा युवाहरूले सूचना प्रविधि, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, नवीकरणीय ऊर्जा, र हरित प्रविधिमा असाधारण योगदान दिन सक्छन्। नेपालमा इनोभेसन हब, स्टार्टअप इन्क्युबेटर, र अनुसन्धान प्रयोगशालामा लगानी बढाउन सके युवाले विश्वस्तरीय आविष्कार र समाधान उत्पादन गर्न सक्छन्।
राष्ट्रले युवाको क्षमता उपयोग नगरेको अवस्थाको नकारात्मक असर गहिरो छ। बेरोजगारी, मस्तिष्क पलायन, सामाजिक विचलन, र नशा द्रव्यको दुव्र्यसनजस्ता समस्याहरू तीव्र बन्दै जान्छन्। यसले सामाजिक संरचनामा असन्तुलन ल्याउँछ र राष्ट्रको दीर्घकालीन स्थिरता खतरामा पर्छ।
नेपालले युवाशक्ति सदुपयोग गर्नका लागि बहुआयामिक दृष्टिकोण अपनाउनु पर्छ। शिक्षामा सुधार, सीपमूलक तालिम, रोजगार सिर्जना, राजनीतिक नेतृत्वमा समावेशीकरण, र नवप्रवर्तनमैत्री वातावरण निर्माण जस्ता कदम अनिवार्य छन्। यसका लागि सरकारी निकाय, निजी क्षेत्र, र नागरिक समाजबीच सहकार्य आवश्यक छ।
युवाले पनि आफ्नो जिम्मेवारी बिर्सनु हुँदैन। केवल सरकार वा अरूको प्रतिक्षा गरेर होइन, आफ्नो क्षमता विकास, उद्यमशीलता, र सामाजिक सेवा कार्यमा स्वयं सक्रिय हुनुपर्छ। आत्मनिर्भर, नैतिक, र रचनात्मक युवा मात्र राष्ट्रको मेरुदण्ड बन्न सक्छ।
अन्तर्राष्ट्रिय अनुभवले देखाएको छ कि जहाँ युवाशक्ति सकारात्मक रूपले परिचालन हुन्छ, त्यहाँ ती राष्ट्रहरू आर्थिक रूपमा मात्र होइन, सामाजिक र सांस्कृतिक रूपमा पनि अग्रणी हुन्छन्। दक्षिण कोरिया, सिंगापुर, र फिनल्यान्डजस्ता मुलुकहरूले युवाको शिक्षा, सीप, र नवप्रवर्तन क्षमतामा लगानी गरेर विश्वमा आफ्नो पहिचान निर्माण गरेका छन्। नेपालका लागि पनि यो मार्ग उपयुक्त छ।
निष्कर्षमा भन्नुपर्दा युवाशक्ति राष्ट्रको सबैभन्दा ठूलो सम्पत्ति हो। यसको सदुपयोग भए नेपालले आर्थिक, सामाजिक, र सांस्कृतिक सबै क्षेत्रमा तीव्र प्रगति गर्न सक्छ। तर यसका लागि राज्यको दूरदर्शी नीतिगत निर्णय, अवसरको समान वितरण, र युवाको सक्रिय सहभागिता आवश्यक छ। युवालाई केवल भविष्यका आशा भनेर होइन, वर्तमानका सक्रिय निर्माणकर्ता भनेर मान्यता दिने समय आएको छ।
लेखक पारस बडाल दार्चुला बहुमुखि कम्पसका बिद्यार्थी हुन्।
तपाइको प्रतिक्रिया दिनुहोस्