दार्चुला । डम्मर सिंह साउद, दाजुभाइ–दिदीबहिनीको सम्बन्ध केवल व्यक्तिगत भावनासँग मात्र सीमित नभई सामाजिक संरचना र सांस्कृतिक मूल्यसँग पनि गहिरो रूपमा जोडिएको छ। नेपाली समाजमा यो नाता पारिवारिक स्नेह मात्र नभई सामाजिक उत्तरदायित्वको प्रतीकका रूपमा मानिन्छ। दिदीबहिनीले दाजुभाइलाई रक्षा र सम्मानको चिन्हस्वरूप राखी बाँध्ने परम्परा धार्मिक आस्थासँगै पारस्परिक सुरक्षाको मौन सम्झौतासमेत हो। तर, वैदेशिक रोजगारी, शहरीकरण र व्यस्त जीवनशैलीका कारण भौतिक दूरी बढ्दै जाँदा यो सम्बन्धको न्यानोपन केही हदसम्म कम हुँदै गएको छ। यद्यपि, नयाँ प्रविधिले भावनात्मक सम्बन्धलाई जीवित राख्ने महत्वपूर्ण माध्यमको काम गरिरहेको छ। यसरी, परम्परा र आधुनिकताको सन्तुलन कायम राख्दै यो सम्बन्धलाई निरन्तर सजीव राख्ने अवसर र चुनौती दुवै विद्यमान छन्।
त्यसैगरी, दाजुभाइ–दिदीबहिनीको सम्बन्धको स्थायित्व र मजबूतीको आधार विश्वास र आपसी सहयोगमा टेकेको हुन्छ। यो रगतको मात्र सम्बन्ध नभई जीवनका असल साथी र मार्गदर्शकको नातासमेत हो। उनीहरूबीचको नजिकपन आर्थिक स्थिति, शैक्षिक स्तर वा भौगोलिक दूरीभन्दा बढी मनको सम्बन्धले निर्धारण गर्छ। कठिन परिस्थितिमा एकअर्काप्रति देखाइने स्वतःस्फूर्त सहयोग नै यो बन्धनको वास्तविक मूल्याङ्कन हो। तर, सम्पत्ति, उत्तराधिकार वा पारिवारिक विवादका कारण कहिलेकाहीँ यस पवित्र नातामा दरार आउनु पनि सामाजिक यथार्थ हो। त्यसैले, यस सम्बन्धलाई दीर्घकालीन रूपमा बलियो राख्न भावनात्मक स्नेहसँगै आपसी इमानदारी, खुला संवाद र क्षमाशीलताको अभ्यास आवश्यक देखिन्छ।
दाजुभाइ-दिदीबहिनीको सम्बन्धले शिक्षा र मार्गदर्शनको गहिरो भूमिका खेल्छ भन्ने तथ्य अध्ययनले पुष्टि गर्छ। ठूलो दाजु वा दिदीले सानोलाई गृहकार्यमा सहयोग गर्नु, जीवनका विविध समस्यामा सल्लाह दिनु र सकारात्मक उदाहरण प्रस्तुत गर्नुले मात्र सम्बन्धलाई मजबुत पार्दैन, साथमा सामाजिक र नैतिक मूल्यहरूको स्थायित्व पनि सुनिश्चित गर्छ। यसरी, दाजुभाइ-दिदीबहिनीबीचको अन्तरक्रिया शिक्षा तथा संस्कारको एक निरन्तर प्रक्रिया बन्न पुग्छ जसले जीवनमा इमानदारी, मिहिनेत, सम्मान र सहयोगजस्ता गुणहरू विकास गराउँछ। यस सम्बन्धको माध्यमबाट प्राप्त गरिएका यी मूल्यहरू व्यक्तिगत जीवनलाई मात्रै होइन, समाजलाई पनि सुदृढ बनाउने आधारशिला सावित हुन्छन्।
रक्षाबन्धन पर्वले यस्ता गहिरा भावनात्मक र सामाजिक बन्धनहरूलाई पुनः सक्रिय गर्ने महत्वपूर्ण अवसर प्रदान गर्छ। दिदीबहिनीले दाजुभाइको हातमा राखी बाँधेर उनको दीर्घायु र सुरक्षाको कामना गर्नु र दाजुभाइले जीवनभरि दिदीबहिनीको रक्षा गर्ने प्रतिज्ञा गर्नु केवल परम्परागत क्रियाकलाप मात्र होइन, पारिवारिक सद्भाव र सम्बन्धको पुनः पुष्टि हो। यो पर्वले सम्बन्धलाई समयसँगै झन् प्रगाढ र दिगो बनाउन मद्दत गर्छ, साथै नयाँ पुस्तामा परिवार र संस्कृतिप्रतिको सम्मान र प्रेमको भावना जगाउँछ। त्यसैले, रक्षाबन्धनले दाजुभाइ-दिदीबहिनीको सम्बन्धलाई केवल एक सांस्कृतिक पर्वको रूपमा मात्र नभई जीवनका मूल्य र संवेदनशीलता सिकाउने शिक्षा–स्थलको रूपमा पनि स्थापित गरेको छ।
विगतका समयमा, विशेष गरी गाउँघरमा दाजुभाइ-दिदीबहिनीको सम्बन्ध अत्यन्त गहिरो र आत्मीय थियो। सँगै खेलेर बिताएका बाल्यकालका दिनहरू, मेलापातहरूमा एकैसाथ सहभागी हुनु, खेतबारीको काममा हातेमालो गर्नु र गाउँका चाडपर्वहरूमा एकअर्कासँग जोडिनु—यी सबैले सम्बन्धलाई जीवन्त र मजबुत बनाउँथे। त्यो युगमा चिठीमार्फत अथवा सन्देशवाहकमार्फत समाचार आदानप्रदान हुन्थ्यो, जसले भेटघाटको महत्व झन् बढाउँथ्यो। त्यसैले जब दाजुभाइ-दिदीबहिनी भेट्थे, खुशीको सीमा नहुने गर्दथ्यो। आज आधुनिक प्रविधिले दूरी घटाएको भए पनि भावनात्मक दूरी कतै बढेको त छैन? भन्ने प्रश्न सामाजिक मनोविज्ञान र परिवारशास्त्रमा महत्वपूर्ण बहसको विषय बनिसकेको छ।
आजको द्रुत गतिमा बदलिंदो जीवनशैलीले भौतिक दूरी त झन् बढी बनाएको छ। पढाइ, रोजगारी र वैवाहिक जिम्मेवारीका कारण दाजुभाइ-दिदीबहिनी छुट्टाछुट्टै सहर वा देशमा बस्न बाध्य भएका छन्। यसले प्रत्यक्ष भेटघाटलाई कठिन बनाएको छ, तर दूरीले सम्बन्धलाई कमजोर पार्दैन भन्ने अनुभव पनि व्यापक छ। आधुनिक सञ्चार माध्यम—जस्तै फोन कल, भिडियो कल र सामाजिक सञ्जाल—ले तिनीहरूको भावनात्मक सम्बन्धलाई निरन्तरता दिने कार्य गरेको छ। यद्यपि, यी प्रविधिले सजीव भेटघाटको स्थान लिन सक्दैनन् भन्ने चुनौती पनि छ। यसैले सम्बन्धलाई स्वस्थ र प्रगाढ बनाइराख्न व्यक्तिगत पहल र समय दिने प्रतिबद्धता अझ आवश्यक बनेको छ। भौतिक दूरीले भन्दापनि भावनात्मक लगाव र संचारकै कमीले नै दूरी महसुस गराउँछ।
यस सम्बन्धको एक अत्यन्त महत्वपूर्ण पक्ष हो—आपसी भरोसा, जुन जीवनका कठिन र चुनौतीपूर्ण क्षणहरूमा दाजुभाइ-दिदीबहिनीबीचको आत्मीयताको आधार बन्ने गर्दछ। जब मानिस आफ्नो पीडा, डर र कमजोरीहरू अरूबाट लुकाउन खोज्छ, तब दाजुभाइ-दिदीबहिनी नै त्यो पहिलो व्यक्ति हुन्छन् जसलाई खुल्ला मनले कुरा गर्न सकिन्छ। उनीहरू न हाम्रो कमजोरीको मजाक उडाउँदैनन्, बरु समाधान खोज्ने र मनोबल बढाउने प्रेरणा दिने साथी हुन्। यस्ता विश्वास र समझदारी संसारका अन्य सम्बन्धहरूमा दुर्लभ पाइन्छ, जसले दाजुभाइ-दिदीबहिनीको बन्धनलाई अझ विशेष र बलियो बनाउँछ।
तर सबै दाजुभाइ-दिदीबहिनीका सम्बन्ध समान रूपले मजबुत हुँदैनन्। कतिपय अवस्थामा पारिवारिक सम्पत्ति विवाद, गलतफहमी, अभावपूर्ण संवाद, वा सामाजिक दबाबले यो पवित्र सम्बन्धमा दरार ल्याउन सक्छ। यस्ता चुनौतीहरूले स्पष्ट पार्छन् कि केवल जन्मसँगै आएको रक्तसम्बन्ध मात्र दीर्घकालीन सम्बन्धको आधार हुन सक्दैन; यसलाई कायम राख्न निरन्तर माया, सहनशीलता, र पारस्परिक सम्मानका साथ खुला संवाद आवश्यक हुन्छ। विशेषगरी नेपालजस्तो सांस्कृतिक विविधता र परम्पराले भरिएको समाजमा, दाजुभाइ-दिदीबहिनीको सम्बन्धलाई सामाजिक संरचनाले उच्च सम्मान दिएको छ। रक्षाबन्धन, भाईटीका, तिहारजस्ता पर्वहरूले मात्र धार्मिक क्रियाकलापको रूपमा नभई पारिवारिक एकताको सूत्रधारको रूपमा पनि काम गर्दै यस सम्बन्धलाई प्रगाढ बनाउने महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्छन्। यी पर्वहरूले भावनात्मक निकटता बढाउने साथै सामाजिक जिम्मेवारी र आपसी सद्भावका मूल्यहरूलाई जगेर्ना गर्छन्।
बाल्यकाल अवस्थाका सम्झनाहरू—जहाँ दिदीबहिनीलाई दाजुले विद्यालयसम्म पुर्याउँथ्यो, बारीमा सँगै फलफूल टिपेर मिठाससँग खाने र वर्षातको पानीमा हाँस्दै खेल्ने ती सरल तर गहिरा क्षणहरूले हाम्रो मानसपटलमा अमिट छाप छोड्छन्। यी अनुभवहरू वयस्क जीवनमा तनाव र चुनौतीका बीच पनि एक मिठो आश्रयझैँ बन्छन्, जसले मनलाई खुशी र शान्तिको स्रोत प्रदान गर्छ। जीवनका ती सरल रमाइला पलहरू नै सम्बन्धको आधारशिला हुन्, जसले समयसँगै गाढा भावनात्मक धागो बुन्छ।
समयको बहावसँगै दाजुभाइ–दिदीबहिनीको सम्बन्धको स्वरूपमा देखिने परिवर्तन जीवनका विभिन्न चरणहरूसँग घनिष्ठ रूपमा जोडिएको हुन्छ। बाल्यकालमा जहाँ यो सम्बन्ध खेलकुद र रमाइलोमा केन्द्रित रहन्छ, युवावस्थामा यो पारिवारिक र सामाजिक चुनौतीहरूको सामना गर्ने सहारा बन्ने गर्दछ। जीवनका उतारचढावमा एकअर्काको साथ दिने यो बन्धन परिपक्व अवस्थामा सल्लाह, मार्गदर्शन र प्रेरणाको रूप ग्रहण गर्छ, जसले सम्बन्धलाई भावनात्मक मात्र नभई व्यवहारिक जीवनमा पनि अविभाज्य तत्व बनाउँछ। यस सम्बन्धमा रहेको निःस्वार्थता र बिना स्वार्थको माया नै यसलाई विश्वकै सबैभन्दा भरपर्दो र स्थायी बन्धन बनाउने मुख्य आधार हो, जहाँ सुख–दुःख, सफल–असफलताका प्रत्येक पाटोमा एकअर्काको साथ र समर्थन सदैव रहने सुनिश्चितता पाइन्छ।
दाजुभाइ–दिदीबहिनीको सम्बन्धलाई दीर्घकालीन रूपमा प्रगाढ र टिकाउ राख्न निरन्तर प्रयास आवश्यक हुन्छ। यसका लागि समय दिनु, खुला संवाद कायम राख्नु, साना–ठूला अवसरमा भेटघाट गर्नु र पुराना मीठा सम्झनाहरूलाई जोगाइराख्नु महत्वपूर्ण हुन्छ। आधुनिक व्यस्त जीवनशैली, कामको दबाब र व्यक्तिगत जिम्मेवारीका कारण दूरी बढे पनि, सम्बन्धलाई सजीव राख्न समझदारी र निरन्तर संलग्नता अपरिहार्य रहन्छ। रक्षाबन्धन जस्तो पर्वले राखीको धागो मात्र होइन, हृदयको गहिरो भावनाले दाजुभाइ–दिदीबहिनीको बन्धनलाई फेरि मजबुत बनाउँछ। यस पर्वले वास्तविक संरक्षणको मर्म उजागर गर्छ—जीवनभर साथ दिनु, विश्वास कायम राख्नु र मायाको निरन्तरता सुनिश्चित गर्नु। यस्ता सम्बन्धहरूले व्यक्तिगत जीवनमा धैर्य, त्याग, माया र सहनशीलताको पाठ मात्र सिकाउँदैनन्, यी गुणहरूले हामीलाई परिवारसँगै समाजमा पनि जिम्मेवार र संवेदनशील नागरिक बन्न प्रेरित गर्छन्।
रक्षाबन्धनले बोकेको सन्देश दाजुभाइ–दिदीबहिनीको सम्बन्धलाई समय र दूरीको प्रभावबाट मुक्त राख्ने अद्वितीय शक्ति प्रदान गर्छ। भौतिक दूरी कति नै बढे वा जीवनका परिस्थितिहरू कति नै बदलिए पनि, माया, भरोसा र सम्झनाको धागोले यो नाता सधैं अटल रहन्छ। यस्ता भावनात्मक बन्धनहरूले परिवारलाई मात्र सुदृढ बनाउँदैनन्, मानव जीवनमा शान्ति, सद्भाव र सम्पूर्णताको अनुभूति पनि गराउँछन्। यो सम्बन्ध केवल रक्तसम्बन्ध वा व्यक्तिगत स्नेहमात्र नभई सामाजिक पहिचान र सांस्कृतिक अस्तित्वको एक महत्वपूर्ण आधार हो। त्यसैले, दाजुभाइ–दिदीबहिनीको यो पवित्र नातालाई सम्मान, संरक्षण र संवर्द्धन गर्नु सबैको साझा दायित्व हो, जसले समाजलाई अझ समृद्ध र सौहार्दपूर्ण बनाउँछ।
लेखक: डम्मर सिंह साउद
उपप्राध्यापक, सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालय दार्चुला बहुमुखी क्याम्पस
तपाइको प्रतिक्रिया दिनुहोस्